2. Hát sai, hát đúng
TCS và Văn Cao
Về phía người nghe là như vậy, thế còn phía người hát, người trình diễn thì sao? Cũng chẳng khác bao nhiêu, cũng hiểu đúng hiểu sai, hiểu đại khái, hoặc... không hiểu. Vì vậy mới có không ít trường hợp ca sĩ hát lung tung, thay lời đổi chữ vô tội vạ, trong lúc ra điệu bộ, nhắm mắt nhắm mũi, khoa tay khoa chân trong một cố gắng để diễn tả điều mà người hát có khi... chẳng hiểu chi cả. “
Hát thì hát vậy...”, nói theo lối TCS, thì làm sao mà lôi cuốn, mà truyền được cảm xúc cho người nghe. Chuyện hát đúng, hát sai kể ra không hết, có khi chỉ thay đổi, thêm, bớt một chữ thôi cũng làm thay đổi hẳn ý nghĩa câu hát, làm mất đi ít nhiều “chất” TCS, chẳng hạn:
Chữ “
mong” trong “
Đời ta hết mong điều mới lạ” (“Đêm thấy ta là thác đổ”) được nhiều ca sĩ đổi thành “mang” (... hết mang điều mới lạ). Hai chữ này khác nghĩa chứ đâu phải chỉ khác một nguyên âm. “
Mong” (không phải “mang”), đó mới là ngôn ngữ TCS.
Chữ “
miệng” trong “
Miệng cười khúc khích trên lưng” (“Quỳnh hương”) được nhiều ca sĩ đổi thành “nụ” (nụ cười khúc khích...). “Nụ cười” thì không thể... khúc khích được, và cũng không hình dung được chiếc cằm xinh xắn của cô bé tựa trên lưng chàng trai.
Chữ “
em” trong “
Em qua công viên mắt em ngây tròn” (“Còn tuổi nào cho em”) được vài ca sĩ đổi thành “nai” (... mắt nai ngây tròn). Mắt nai, mắt phượng, mắt bồ câu không thuộc về ngôn ngữ TCS. Ông có những cách để tả về đôi mắt nai mà không cần phải nói “mắt nai”.
Chữ “
vầng” trong “
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt” (“Một cõi đi về”) được vài ca sĩ đổi thành “vòng” (... đôi vòng nhật nguyệt). Ở đây là vầng thái dương, vầng trăng, chứ không phải vòng trời đất, vòng càn khôn... Hơn nữa, vầng thì còn “rọi suốt trăm năm...” được chứ vòng thì... chịu.
Trong nhiều trường hợp, chữ hay nhất, “đắt” nhất trong câu bị tráo đổi không thương tiếc, làm hỏng một câu hát (có khi làm hỏng cả một bài hát), khiến người nghe bị “khựng” lại như bất ngờ nhai phải hạt sạn trong lúc đang thưởng thức bữa cơm ngon miệng:
Chữ “
phút” trong “
Vội vàng thêm những phút yêu người” (“Chiếc lá thu phai”) được nhiều ca sĩ đổi thành “lúc” (“... những lúc yêu người”) làm giảm mất cái hay và ý nghĩa rất nhiều, vì không diễn được cái ý “
vội vàng” và “
yêu từng... phút, giây”, như muốn chạy đua với chiếc kim thời khắc của tình yêu. Tương tự, chữ “
phút” trong “
Có chút lệ nhòa trong phút hôn nhau” (“Bay đi thầm lặng”) cũng không thể đổi thành “lúc” được. “Phút” (không phải “lúc”), đó mới là ngôn ngữ TCS.
Chữ “
suốt” trong “
Rọi suốt trăm năm một cõi đi về” (“Một cõi đi về”) được vài ca sĩ đổi thành “xuống” (“rọi xuống trăm năm...”) cũng làm giảm mất cái hay và ý nghĩa rất nhiều (cứ làm như rọi là phải rọi xuống chứ không rọi... lên được). Tương tự, chữ “suốt” trong “
… nhìn suốt một mối tình” (“Để gió cuốn đi”) cũng không thể đổi thành “xuống” được. “
Suốt” (không phải “xuống”), đó mới là ngôn ngữ TCS.
Nhiều trường hợp khá buồn cười, một ca sĩ hát sai vì quên lời, những ca sĩ khác hát sai theo, riết rồi không ai buồn sửa lại cho đúng. Ví dụ, ca sĩ hát đến câu "
Thành phố hoang vu như...” (“Tình xa”) thì không nhớ rõ là “
hoang vu như...” thế nào(?), hoặc chỉ nhớ mang máng, bèn hát…bừa “
hoang vu như... một lần qua cuộc tình”. Thế là từ đó các ca sĩ khác cũng hát theo như vậy cho... tiện. Có ca sĩ nghe vậy không chịu, bèn... đảo ngược lại, thành ra “
... hoang vu như... cuộc tình qua một lần”. Đổi qua đổi lại, sai vẫn cứ sai. Câu đúng là “
Thành phố hoang vu như đời mình, như cuộc tình”, chứ không có
“đi qua, đi lại”, “một lần, hai lần” chi cả!
Hoặc, một số ca sĩ thích thêm chữ “
vùi” vào cuối câu hát “
Không có ai đời đời ru anh ngủ...” (“Cho một người vừa nằm xuống”) để trám một nốt nhạc bỏ trống (mà không rõ dụng ý của người nhạc sĩ cố ý chừa một khoảnh khắc yên lặng ở cuối câu nhạc để làm đọng lại cảm xúc, rồi mới chuyển sang ý tiếp “
...Mùa mưa tới, trong nghĩa trang này có loài chim thôi”. Hơn nữa, ta nói
“ru em ngủ”, “ru anh ngủ”, hoặc “
anh ngủ vùi”, “anh ngủ say”, “anh ngủ ngon”..., chứ không nói “
ru anh ngủ vùi”, “ru anh ngủ say”, “ru anh ngủ ngon”...
Có trường hợp ca sĩ thay lời đổi chữ trong câu hát vì muốn làm tốt hơn, nhưng vẫn... không tốt hơn được, chẳng hạn ca sĩ hát đến câu “
Có khi nắng khuya chưa lên” (“Chiều một mình qua phố”), thấy... không ổn (làm gì có “nắng… khuya” bao giờ), bèn đổi thành
“... nắng mưa chưa lên”, nhưng nghe... vẫn không ổn. (Ta nói “nắng lên” chứ không nói “mưa... lên”. “Mưa xuống” thì được).
Lại có những bài nhạc mà “ca từ” được thay đổi tùy hứng, tùy tiện, đến... vô nghĩa.
Đừng tuyệt vọng em ơi, đừng tuyệt vọng! Em là tôi và tôi cũng là em... (“Tôi ơi, đừng tuyệt vọng”), câu hát ấy được vài ca sĩ đổi thành “
... anh ơi, đừng tuyệt vọng! Anh là tôi, và tôi cũng là anh (hay “… và tôi cũng là ai?”). Câu hát vốn khó hiểu lại được làm cho… khó hiểu hơn! (May mà câu dưới chưa được đổi thành “
[i]Anh hồn nhiên rồi anh sẽ bình minh...[/i]”). Đã thế, tiết tấu bài nhạc cũng thay đổi (rộn ràng, sôi nổi), đánh mất khí hậu của bài hát là bức tranh ảm đạm của buổi tàn thu. Nội dung bài hát, như tác giả cho biết, là “
nỗi lòng của kẻ tuyệt vọng”.
“
Tôi ơi, đừng tuyệt vọng” không phải dễ hát đâu. Thử nghe kỹ, để ý những nốt nhạc
“quạnh quẽ”, “nhè nhẹ”...
Có đường xa và nắng chiều quạnh quẽ
Có hồn ai đang nhè nhẹ sầu lên
Không phải chất giọng Huế đố hát được những chỗ này. Chỉ giọng Huế mới nghe ra
“quạnh quẽ”, “nhè nhẹ”. Lại còn phải hát thế nào để diễn tả cho được nỗi niềm của kẻ đang mấp mé bên bờ tuyệt vọng.
Con diều bay mà linh hồn lạnh lẽo
Con diều rơi cho vực thẳm buồn theo
Con diều bay, đó là mảnh linh hồn vật vờ, là cánh lá khô héo úa của mùa thu “
rơi rụng giữa mùa đông”.
Về lối trình diễn, thường thì ca sĩ tùy nghi thể hiện, ra điệu bộ, uốn éo, làm duyên làm dáng. Kỹ thuật ngân nga, luyến láy cũng tùy tiện, khi ngẫu hứng có thể bẻ quặt một nốt nhạc, gào rú điên loạn với giọng đớt đớt “
đá đa, đá đa đa...” để diễn tả cơn sướng ngất của “
tìm nhau trong hạnh phúc vô thường” ở cuối bài “
Còn mãi tìm nhau”, như phong cách biểu diễn của một vài ca sĩ ở trong nước. Tất cả, đều là những lối diễn xuất giả tạo, vô hồn.
Chuyện ca sĩ hát sai lời là phổ biến, ở đây người viết không có ý bình phẩm công việc “ca hát ngày tháng cho người mua vui” của người nghệ sĩ mà chỉ qua đó, nêu lên một trong những biểu hiện của lầm lạc trong nhận thức do không hiểu rõ, không hiểu đúng, không hiểu nổi. Thực tế, người hát muốn hát sao cũng được, hát thế nào cũng xong, vì người nghe vốn dễ dãi, ít có để ý chuyện đúng, sai.
(Những câu “hát đúng” kể trên cũng là những câu hát ở “thuở ban đầu” của bài nhạc. Mỗi bài nhạc đều có một “thuở ban đầu”. Đấy là cái thuở người nhạc sĩ đã viết ra bài nhạc ấy, cái thuở người ca sĩ đã hát bài hát ấy lần đầu tiên, cái thuở người ta đã nghe bài hát ấy lần đầu tiên, và đã “yêu” bài hát ấy như yêu mối tình đầu của mình. Tình đầu làm sao quên. Những ai còn giữ được những bản nhạc, dĩa nhạc, băng nhạc của “thuở ban đầu” ấy đều có thể tìm lại được những “dấu vết kỷ niệm” ấy).
Cũng vì ít có để ý, cứ hát là hát, cứ nghe là nghe thôi, nên có những chỗ dễ hiểu mà ít ai chịu hiểu.
Một người bạn hỏi tôi: “‘
Một cõi đi về’ là đi về... đâu?”
Thực ra, nghĩa hai chữ “đi về” ở đây không phải như là
Đi về đâu hỡi em, khi lòng không chút nắng... (“Đời gọi em biết bao lần”). “
[i]Một cõi đi về[/i]” được hiểu và có thể viết lại là
“một cõi đi, về” (có dấu phẩy [,] giữa hai chữ “đi” và “về”), có nghĩa là “
một cõi đi và về ”. Tương tự, có thể viết lại: “
có hai mùa vẫn đi, về” (“Em còn nhớ hay em đã quên”), hoặc “
lặng nghe gió đi, về” (“Lời buồn thánh”), hoặc “
[i]đi, về một mình tôi[/i]” (“Một ngày như mọi ngày”).
Cũng tương tự, có thể viết lại: “
về đây đứng, ngồi” (“Chiếc lá thu phai”), có nghĩa là “về đây hết đứng lại ngồi”. Hoặc “
xe, ngựa về ngủ say” (“Một ngày như mọi ngày”), có nghĩa là “xe và ngựa...” (không phải là xe ngựa, xe bò). Hoặc “
mười năm tắm, gội” (“Chiếc lá thu phai”), có nghĩa “... tắm và gội”. Hoặc “có con đường nằm nghe nắng, mưa”, và “
có con đò chở mưa, nắng đi” (“Em còn nhớ hay em đã quên”) đều có nghĩa “nắng và mưa”.
“Ca từ TCS”, như chính tác giả phát biểu, “thực sự không dễ hiểu”, vì thế, cũng chẳng biết như thế nào gọi là hiểu. Thôi thì hiểu tới đâu hay tới đó, hiểu sao cũng được, không hiểu được cũng... không sao.